Türkiye’de Haberciliğin Dönüşümü ve Retorik

Yüksek Lisans Tezi: Türkiye’de Haberciliğin Dönüşümü ve Retorik

Gelişen teknolojinin hayatımızın tüm alanlarında etkisi olduğu gibi; haber sunumlarında da görsel anlamda zenginleştirici ve daha dikkat çekici bir etkisi vardır. Günümüz haber bültenlerinde modern ve geniş stüdyolar, dev ekranlar, grafik ve animasyonlar, bağlantılar, dron görüntüleri vb. teknolojik birçok faktör kullanılmaktadır. Bunların kullanımındaki amaç haberlere olan ilgiyi artırmak, reyting yapmak ve görsel olarak dikkat çekerek, daha fazla tercih edilen bir haber bülteni haline getirmektir. Ancak izleyicilerin bir haber sunumunu tercih etmesinde grafik animasyon, dron görüntüsü vb. teknolojik imkânların kullanılmasının etkisi azdır. Bu imkânların kullanılmasının haberin içeriğini daha kolay anlaşılır hale getirdiği ve dolayısıyla da haberin inandırıcılığını daha artırdığı düşünülecek olsa da; günümüzde daha çok teknolojik imkânlar kullanılarak sunulan haber bülteni sayısı artarken aynı zamanda izleyicilerin haberlere güveninde bir düşüş olduğu gözlemlenmektedir. İzleyiciler Türkiye’de TRT ile başlayan haber bültenlerini takip etme alışkanlığını, kanalın haber spikerlerinin düzgün bir Türkçeyle, en sade bir şekilde masa başında aktarmasına olan alışkanlığıyla günümüzde de teknolojiye tercih etmektedir. Sade giyimli, abartısız, samimi, haberlere hâkim, bilgi sahibi ve inandırıcı gelen bir haber spikerinden dinleyeceği haber bültenini, teknolojik donanımlı stüdyo ve haber spikerlerine tercih etmeye devam etmektedir. Bu durum konunun farklı bir perspektiften ele alınmasına olanak verir: Antik Çağlardan bu yana kişiler arası iletişimin olmazsa olmazı retorik kavramının, günümüzdeki teknoloji araçsallığından inandırıcılık bağlamında daha üstün olduğu irdelenmektedir.Günümüzde tüm teknolojik gelişmelerin haber sunumlarına katkı yapmasına rağmen izleyici retorik anlamda inandığı, güvendiği haber spikerinden haber almayı seçmektedir. Yani arkadaki dev ekran, ekranda yazan veriler, grafikler, animasyonlar, stüdyodaki her türlü dikkat çekici unsur, seyirciyi o ekrana bağlamaya yetmemektedir. Nitekim izleyici retorik bağlamda kendisine inandırıcı gelen bir haber spikerinden gündemi takip etmeyi tercih etmektedir.Çalışmada teknolojik gelişmelerin habere katkısı olsa da ve aynı zamanda izleyiciye görsel olarak artılar katmış olsa da retoriğin birincil faktör olduğu, alanında yetkin 13 kişi ile görüşülerek anlatılmaya çalışılmıştır. TRT’nin tek kanal olduğu yıllardaki haber bültenleri düşünülecek olduğunda ekranda sadece bir masa ve masa başında oturarak haber sunan bir spiker bulunmaktadır. Erkek ya da sade giyimli, hafif makyajlı bir kadın spiker, çok düzgün bir Türkçeyle, tüm haberlere vâkıf bir şekilde sadece haber okumaktadır. Yorum yapmayan, mimik ve jest kullanmayan, ayakta dolaşmayan TRT spikerleri hiçbir teknolojik cihaz ya da dikkat çekici bir görsel kullanmamaktadır. Ancak izleyici TRT spikerine güvenmektedir. İlerleyen yıllarda televizyon kanalları artmış, haberler ve haber sunumları çeşitlenmiş, bilgili ve retorik gücü olan haber spikerlerinden; görsel destekleyicilerle haber bültenlerinde dikkat çekmeye ve reyting yapmaya çalışan, retorik anlamda çok da yeterli olmayan, eğitim ve tecrübesi tek kanal TRT döneminden daha kısıtlı haber spikerleri artmıştır. Ayrıca, Türkiye’deki İletişim Fakültesi sayıları da artarak habercilik, haber etiği, haberin sunumu, spikerlik, fonetik ve diksiyon gibi pekçok konuda akademik çalışmalar yapılmış ve ilgili dersler verilmiş olmasına rağmen, özel televizyon yayıncılığının yaygınlaşmasıyla birlikte söz konusu bilgi birikiminin gelecek kuşaklara aktarımı ve öğretimi kısıtlı kalmıştır. TRT yıllarca sınavla personel almış ve ekrana çıkacak spiker ve muhabirlerine meslek içi eğitimler düzenleyerek retorik anlamda özel kanallara göre daha duyarlı davranmış ancak özel kanallar bu hassasiyeti göstermemiştir. Yeterli diksiyon eğitimi almadan, birtakım bağlantılarla ekrana çıkan birçok haber spikeri, gündeme de vâkıf olmadığı için seyirciye inandırıcı gelmemiştir. Reyting kaygısıyla tüm dikkat çekici yöntemlerin haber bültenlerinde sırayla denenmesi haberde kaliteyi düşürmüştür. Günümüzde haber sunumlarında teknolojik birçok yenilikten yararlanılsa da dron görüntüsü, 4G bağlantılar, dev ekran vb. izleyici yine de bilgisi ve sunumundaki samimiyetiyle, retorik gücüyle haber spikeri seçerek, güvendiği haber spikerinin sunduğu haber bültenini takip etmektedir.

Çalışmanın Amacı
Bu çalışmada retorik perspektifinden televizyon haber sunumlarında ilk haber sunumundan günümüze kadar yaşanan dönüşüm değerlendirilerek televizyon haber bültenlerindeki haber sunumları incelenmektedir. Çalışmanın amacı Türkiye’de kamu yayıncılığı yapan, ilk ve uzun yıllar tek televizyon kanalı olan TRT dönemindeki haber bültenlerinden; dijital olarak tüm imkânların kullanılabildiği günümüze kadar olan süreçte sunum tekniklerinin değişim ve dönüşümünü araştırmaktır. Araştırmanın ardından teknik gelişmelerin sadece bir araç olduğu, gelişmeleri aktaran sunucuların/spikerlerin izleyici kitleler üzerinde etki bırakmasının en önemli unsurunun retorik olduğunu anlatmayı amaçlamaktadır.

Çalışmanın Önemi
Dijital çağda televizyon haber sunumlarındaki dönüşümün retorik temelli olarak incelenerek değerlendirilmesi, günümüz haberciliğinin teknik olanaklar, dijital donanımlar ve zengin altyapı şartları bağlamında ele alınarak, bilgi ve tecrübeleriyle yetkin haber spikerleri ve habercilerin görüşlerini alarak haber bültenlerinde halen en önemli faktörün retorik olduğuyla ilgili kaynak oluşturmaktır.yüzyıl itibarıyla hakikat sonrası bir çağ içerisine girildiği tartışmaları eşliğinde özellikle internetin hızlı yayılması, sanal kimliklerin anonimliği ve ‘troll’ olarak bilinenve bir ideoloji sebebiyle kara-propaganda yapanların ürettikleri yalan haberlerin, haber olgusuna yönelik kitlelerin inandırıcılığını sorgulamasına sebep vermiştir. Bu tezin önemi, 21. yüzyılın içinde yaşanılan ikinci onyıl döneminde, yani 2010-2020 yılları arasında haberlere yönelik güven olgusunun küresel boyutta ‘sahte haber’ tartışmaları eşliğinde giderek büyük bir hızla sarsılması sebebiyle haberlere tekrar güvenilebilmesi için 20. yüzyılın son çeyreğinde aktif olarak haber aktarımında görev almış kişilerin birikimlerinden faydalanmak ve bir inandırıcılık kriteri olarak retorik olgusunun önemini anlamaya çalışmaktır.

Çalışmanın Yöntemi
Bilimsel bir çalışma olarak planlanan bu çalışmada, retorik perspektifinden televizyon haber sunumlarında yaşanan dönüşümün tespitine yönelik olarak nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Çalışmanın kuramsal içeriğinin araştırılmasına ilişkin detaylı bir literatür taraması yapılmıştır. Veri toplama tekniği olarak ise derinlemesine görüşme tekniği seçilmiştir. Bu amaçla örneklem olarak habercilik alanında yetkin haber spikeri/haberci 13 kişiyle görüşme yapılmıştır. Derinlemesine görüşme tekniklerinden biri olan yapılandırılmış görüşme tekniğinin tercih edildiği çalışmada daha önce belirlenmiş olan haber spikeri ya da haberci 13 kişiye daha önceden hazırlanmış olan sorular yöneltilmiştir. Çalışmada literatür tarama ve derinlemesine görüşmeler yapılarak televizyon haber sunumlarında yaşanan dönüşümün nasıl gerçekleştiği analiz edilmiştir. Çalışma, konuyla ilgili kavramların literatür taramaları ve alanında yetkin 13 haber spikeri/haberci ile yapılan görüşmelerden oluşturulmuştur. Elde edilen bilgiler neticesinde retorik perspektifinden televizyon haber sunumlarındaki dönüşüm tespit edilmeye çalışılmıştır.

Çalışmanın Kavramsal Çerçevesi
Çalışma güçlü bir kuramsal temel üzerine oturtulmaya çalışılarak kapsamlı bir literatür taraması ve alanında yetkin 13 kişi ile derinlemesine görüşmeler yapılmasından oluşmaktadır. Kronolojik olarak TRT’nin tek kanal olduğu yıllardaki haber sunumlarından başlayarak dijital çağın yaşandığı günümüze kadar, sunum tekniklerinin retorik açıdan araştırılması ve birbirinden farklı çok sayıda yayın formatının olduğu bir dönemde haber sunumlarındaki değişimin incelenmesi çerçevesinde değerlendirilmiştir.Birinci bölüm Türkiye’de televizyon yayıncılığının gelişimine genel bir bakış, televizyon haberciği tanım ve temel kavramları ile dijital çağ ve televizyon haberciliği konularının literatür taramalarından oluşmaktadır. İkinci bölüm retorik kavramının, tarihsel gelişiminin ve öneminin ele alındığı detaylı bir retorik taramasından oluşmaktadır. İlk olarak Platon’un Gorgias kitabında geçen retorik kelimesi, en geniş anlamda Antik Çağ’da “dili ikna edecek şekilde kullanma sanatı” olarak tanımlanmıştır. Cicero “söylenecek sözün en etkili yolunu bulma” olarak tanımlarken, Quintilian retoriği “güzel konuşma sanatı” olarak tanımlamıştır. Aristoteles, retoriği hemen hemen her konu üzerinde inandırma yollarını kullanma gücü olarak değerlendirmiştir. Aristoleles’e göre 3 tür retorik mevcuttur. Politik, adli ve törensel hitabet. Retorikte, 3 ikna kanıtına göre konuşmacılar incelenmiştir: ethos, pathos ve logos. Üçüncü bölümde ise retorik kavramıyla birlikte derinlemesine görüşme yapılan 13 haber spikeri ve habercinin verileri birleştirilerek günümüzde haber inandırıcılığının en önemli kavramının retorik kullanımı ve beraberinde değerlendirilebilecek beden dili kullanımı olduğu tezin kavramsal çerçevesi içerisinde vurgulanmıştır.Dolayısıyla bu bağlamda bu tezin hipotezi “haber sunumlarında teknolojinin etkisi ve kullanım alanı sürekli genişlemekte ve gerçekliği artırıcı bir etkiye sahip olsa da sadece bir araç etkisine sahip olup, haber sunumlarında kullanılan retorik unsuru ve beraberindeki beden dili kullanımı kişiler arası iletişim gibi izleyici tarafından algılanarak daha inandırıcı bulunmaktadır” şeklinde oluşturulmuştur.